दसरा हा भारतातील सर्वात मोठ्या आणि प्राचीन सणांपैकी एक आहे. हा सण बुराईवर चांगल्याचा विजय, ज्ञानावर अज्ञानाचा विजय आणि सत्यवर असत्याचा विजय यांचे प्रतीक आहे. दसरा हा सण हिंदू धर्मातील विविध पंथांमध्ये मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.
Contents
भारतात आणि महाराष्ट्रात दसऱ्याचे स्थान
भारतातील प्रत्येक राज्यात दसरा वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जातो, पण त्याचे मूल तत्व सर्वत्र एकच असते. महाराष्ट्रात दसरा हा राज्यपर्व म्हणून साजरा केला जातो. कोल्हापूरचा दसरा, नागपूरचा दसरा असे अनेक ठिकाणी दसरा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.
दसऱ्याचा इतिहास
दसऱ्याच्या इतिहासाबद्दल अनेक पौराणिक आणि ऐतिहासिक कथा आहेत.
- रामायण: सर्वात प्रसिद्ध कथा म्हणजे रामायण. रामायणानुसार, भगवान राम यांनी रावणावर विजय मिळवून दशरा हा दिवस साजरा केला.
- देवी दुर्गा: दसऱ्याला देवी दुर्गेची पूजा केली जाते. देवी दुर्गेने महिषासुर राक्षसावर विजय मिळवला, अशी पौराणिक कथा आहे.
दसऱ्याचे पौराणिक आणि ऐतिहासिक संदर्भ
- रावणवध: रामायणानुसार, भगवान राम यांनी रावणावर विजय मिळवून राक्षसांचा नाश केला. या विजयाचे स्मरणार्थ दसरा साजरा केला जातो.
- देवी दुर्गेचा विजय: देवी दुर्गेने महिषासुर राक्षसावर विजय मिळवून देवतांचे रक्षण केले. या विजयाचे स्मरणार्थ दसरा साजरा केला जातो.
- विद्याारांभ: दसऱ्याच्या दिवशी मुलांना विद्याारांभ करण्याची प्रथा आहे. या दिवशी मुले शालेय शिक्षण सुरू करतात.
दसऱ्याचे उत्सव
- रथ यात्रा: दसऱ्याच्या दिवशी अनेक ठिकाणी रथ यात्रा काढली जाते. या रथ यात्रेत देवी दुर्गेची मूर्ती असते.
- रावण दहन: दसऱ्याच्या रात्री रावण दहन करण्याची परंपरा आहे. हे रावण दहन बुराईवर चांगल्याचा विजय दर्शवते.
- शस्त्र पूजन: या दिवशी घरात शस्त्रांची पूजा करण्याची प्रथा आहे.
- विजयादशमी: दसऱ्याला विजयादशमी असेही म्हणतात. या दिवशी विद्यार्थी आपले पुस्तक आणि लेखन साहित्य पूजतात.
दसऱ्याच्या परंपरा आणि रीतीरिवाज
दसरा हा भारतातील एक प्रमुख सण असून, त्याच्याशी अनेक परंपरा आणि रीतीरिवाज जोडलेले आहेत. या परंपरांचे मूळ रामायणातून आलेले असून, त्यात बुराईवर चांगल्याचा विजय, ज्ञानावर अज्ञानाचा विजय आणि सत्यवर असत्याचा विजय यांचे प्रतीक आहे.
आयुधपूजा
दसऱ्याच्या एक दिवस आधी, आयुधपूजा केली जाते. या दिवशी घरातील शस्त्रे, औजारं आणि इतर वस्तूंची पूजा केली जाते. ही पूजा या वस्तूंचा योग्य वापर करण्याची प्रार्थना म्हणून केली जाते.
शमी पूजन
शमी वृक्षाला दैवी शक्ती मानली जाते. दसऱ्याच्या दिवशी शमी वृक्षाची पूजा केली जाते. शमीच्या पानांचे तोरण घराच्या दरवाज्यावर लावले जाते. शमी वृक्ष दीर्घायुष्य आणि समृद्धीचे प्रतीक आहे.
रावण दहन
दसऱ्याच्या रात्री रावणाच्या प्रतीमेचे दहन केले जाते. हे रावण दहन बुराईवर चांगल्याचा विजय दर्शवते. रामायणानुसार, भगवान राम यांनी रावणावर विजय मिळवून राक्षसांचा नाश केला.
विजया दशमी
दसऱ्याला विजया दशमी असेही म्हणतात. या दिवशी विजय आणि नवीन सुरुवातीचे प्रतीक म्हणून साजरा केला जातो. विद्यार्थी आपले पुस्तक आणि लेखन साहित्य पूजतात.
विविध राज्यांतील दसऱ्याची साजरी
भारतातील प्रत्येक राज्यात दसरा वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जातो.
- महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात दसरा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. कोल्हापूरचा दसरा, नागपूरचा दसरा असे अनेक ठिकाणी दसरा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.
- गुजरात: गुजरात मध्ये नवरात्री आणि दसरा मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. गरबा आणि डांडिया हे गुजराती नवरात्रीचे प्रमुख आकर्षण आहे.
- पश्चिम बंगाल: पश्चिम बंगालमध्ये दसऱ्याला दुर्गा पूजा म्हणून साजरा केला जातो.
- अन्य राज्ये: देशातील इतर राज्यांमध्येही दसरा वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जातो.
दसऱ्याचे सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व
दसरा हा एक सांस्कृतिक आणि सामाजिक उत्सव आहे. हा सण आपल्याला एकता, बंधुभाव आणि सद्भावना शिकवतो. दसरा हा एक सण आहे जो आपल्याला आपल्या संस्कृतीची ओळख करून देतो.
नवीन उपक्रम आणि कार्यांचा प्रारंभ
दसऱ्याच्या दिवशी नवीन उपक्रम आणि कार्ये सुरू करण्याची प्रथा आहे. हा दिवस शुभ मानला जातो.
दसरा हा एक असा सण आहे जो आपल्याला बुराईवर चांगल्याचा विजय मिळवण्यासाठी प्रेरित करतो. हा सण आपल्याला सत्य, धर्म आणि कर्तव्य या मूल्यांचे महत्त्व शिकवतो. दसरा हा एक सण आहे जो आपल्याला एकत्र येऊन उत्सव साजरा करण्याची संधी देतो.
आधुनिक काळातील दसऱ्याचे स्वरूप
आजच्या काळात दसरा हा एक मोठा उत्सव म्हणून साजरा केला जातो. मात्र, साजऱ्याच्या पद्धतीत काही बदल झाले आहेत.
आजच्या काळातील दसऱ्याची साजरी करण्याची पद्धत
- धार्मिक विधी: देवी पूजन, आयुधपूजा, शमी पूजन हे विधी आजही पारंपरिक पद्धतीने केले जातात.
- रावण दहन: रावण दहन हा दसऱ्याचा प्रमुख आकर्षण आहे. मात्र, आता रावणाच्या प्रतीमा अधिकाधिक भव्य बनवण्याची स्पर्धा असते.
- सांस्कृतिक कार्यक्रम: दसऱ्याच्या निमित्ताने अनेक ठिकाणी सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
- वाणखंडी: रावण दहनानंतर आकाशात फटाके फोडण्याची प्रथा आहे.
- समाजिक माध्यमांवरील साजरा: आजच्या युगात सोशल मीडियाचा वापर वाढल्याने दसरा सोशल मीडियावरही मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो.
सामाजिक माध्यमांवरील दसऱ्याचा प्रभाव
सोशल मीडियामुळे दसऱ्याचा प्रसार मोठ्या प्रमाणात झाला आहे. लोक आपले फोटो, व्हिडिओ सोशल मीडियावर शेअर करतात. यामुळे दसऱ्याचा उत्सव अधिक जोमात येतो.
पर्यावरणपूरक दसरा
आजच्या काळात पर्यावरणाची समस्या गंभीर बनली आहे. त्यामुळे पर्यावरणपूरक दसरा साजरा करण्याची गरज निर्माण झाली आहे.
हरित दसऱ्याचे महत्त्व
हरित दसरा म्हणजे पर्यावरणपूरक पद्धतीने दसरा साजरा करणे. यामुळे पर्यावरणावर होणारा प्रदूषण कमी होतो.
पर्यावरणपूरक पद्धतीने दसरा कसा साजरा करावा
- वाणखंडी टाळा: वाणखंडीमुळे हवा प्रदूषित होते. त्यामुळे वाणखंडी टाळून दिवे लावून दसरा साजरा करावा.
- कागदांच्याऐवजी कपडे वापरा: रावणाच्या प्रतीमा कागदापासून बनवल्या जातात. त्याऐवजी कपड्यापासून बनवलेल्या प्रतीमा वापराव्यात.
- झाडे लावा: दसऱ्याच्या निमित्ताने झाडे लावा.
- पर्यावरणास अनुकूल रंग वापरा: रंगांचा वापर करताना पर्यावरणास अनुकूल रंग वापरावे.
निष्कर्ष
दसरा हा एक प्राचीन सण असून, त्याचे महत्त्व आजही कायम आहे. मात्र, बदलत्या काळानुसार दसऱ्याच्या साजऱ्याच्या पद्धतीत बदल होत आहेत. पर्यावरणपूरक दसरा साजरा करून आपण आपल्या भावी पिढ्यांसाठी एक स्वच्छ आणि हिरवेगार पर्यावरण निर्माण करू शकतो.
दसऱ्याच्या सणाचे सार
दसऱ्याचे सार म्हणजे बुराईवर चांगल्याचा विजय. या सणातून आपल्याला सत्य, धर्म आणि कर्तव्य या मूल्यांचे महत्त्व समजते.
सणाच्या निमित्ताने एकात्मतेचा संदेश
दसरा हा एक असा सण आहे जो आपल्याला एकत्र येऊन उत्सव साजरा करण्याची संधी देतो. या सणाच्या निमित्ताने आपण एकात्मतेचा संदेश देऊ शकतो.
आपल्या सर्वांना दसऱ्याच्या हार्दिक शुभेच्छा!