दिवाळी हा हिंदू धर्मातील सर्वात मोठा आणि सर्वात आनंददायी सणांपैकी एक आहे. हा सण अंधाराला प्रकाशाने हरवण्याचा, बुराईवर चांगल्याचे विजय मिळवण्याचा आणि नवीन सुरुवातीचा प्रतीक आहे. दिवाळीच्या दिवशी घरांना दिवाळ्याच्या दिव्यांनी सजवले जाते आणि फटाके फोडले जातात.
दिवाळीचा सण भारतातील प्रत्येक भागात वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरा केला जातो, परंतु सणामागील भावना सर्वत्र एकच असते. हा सण कुटुंब आणि मित्रांसोबत एकत्र येण्याचा आणि आनंद साजरा करण्याचा एक उत्सव आहे.
दिवाळीचे महत्त्व:
- अंधाराला प्रकाशाने हरवणे: दिवाळीचा सण अंधाराला प्रकाशाने हरवण्याचे प्रतीक आहे. दिवाळीच्या दिवशी घरांना दिवाळ्याच्या दिव्यांनी सजवले जाते, जे अंधारात प्रकाश पसरवतात.
- बुराईवर चांगल्याचे विजय: दिवाळी हा बुराईवर चांगल्याचे विजय मिळवण्याचा सण आहे.
- नवीन सुरुवात: दिवाळी हा नवीन वर्षाची सुरुवात मानला जातो. या दिवशी लोक नवीन कपडे घालतात आणि नवीन गोष्टी खरेदी करतात.
- कुटुंब आणि मित्रांसोबत एकत्र येणे: दिवाळी हा कुटुंब आणि मित्रांसोबत एकत्र येण्याचा आणि आनंद साजरा करण्याचा एक उत्सव आहे.
Contents
सणाच्या वेळी उत्सवाची भावना
दिवाळीच्या वेळी सर्वत्र उत्सवाची भावना असते. लोक नवीन कपडे घालतात, घरे सजवतात आणि मिठाई बनवतात. बाजारपेठांमध्ये गर्दी असते आणि सर्वत्र आनंदाचे वातावरण असते. दिवाळीच्या दिवशी रात्री आकाशात फटाके फोडले जातात आणि त्यामुळे सर्वत्र प्रकाश आणि आवाज असतो.
दिवाळीची काही महत्वाची प्रथा:
- दिवाळीचे दिवे: दिवाळीच्या दिवशी घरांना दिवाळ्याच्या दिव्यांनी सजवले जाते.
- फटाके: दिवाळीच्या दिवशी रात्री फटाके फोडले जातात.
- लक्ष्मी पूजन: दिवाळीच्या दिवशी लक्ष्मी देवीची पूजा केली जाते.
- मिठाई: दिवाळीच्या दिवशी विविध प्रकारच्या मिठाई बनवल्या जातात आणि खाल्ल्या जातात.
- नवीन कपडे: दिवाळीच्या दिवशी लोक नवीन कपडे घालतात.
दिवाळीची पार्श्वभूमी
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा आणि आनंददायी सणांपैकी एक आहे. हा सण अंधाराला प्रकाशाने हरवण्याचा, बुराईवर चांगल्याचे विजय मिळवण्याचा आणि नवीन सुरुवातीचा प्रतीक आहे. दिवाळीच्या दिवशी घरांना दिवाळ्याच्या दिव्यांनी सजवले जाते आणि फटाके फोडले जातात.
दिवाळीची उत्पत्ती आणि इतिहास
दिवाळीच्या उत्पत्तीबद्दल अनेक कथा आहेत. त्यापैकी काही प्रमुख कथा खालीलप्रमाणे आहेत:
- श्रीरामचंद्राचा अयोध्या आगमन: एका कथेनुसार, रामायणात वर्णन केलेल्या लंका युद्धानंतर श्रीरामचंद्र अयोध्या परत आले तेव्हा दिवाळी साजरी करण्यात आली होती.
- नरक चतुर्दशी: आणखी एका कथेनुसार, नरक नामक राक्षसाला श्रीकृष्णाने मारले होते. त्याच्या मृत्यूच्या आनंदात दिवाळी साजरी करण्यात आली.
- महावीर स्वामीचे निर्वाण: जैन धर्मात, दिवाळी महावीर स्वामीच्या निर्वाण दिवस म्हणून साजरी केली जाते.
- लक्ष्मी पूजन: दिवाळीच्या दिवशी लक्ष्मी देवीची पूजा केली जाते. ही पूजा समृद्धी आणि संपत्ती आणण्यासाठी केली जाते.
भारतातील विविध प्रदेशांतील दिवाळी साजरी करण्याचे पद्धत
भारत हा विविध संस्कृतींचा देश आहे. त्यामुळे देशातील प्रत्येक भागात दिवाळी वेगवेगळ्या पद्धतीने साजरी केली जाते.
- उत्तर भारत: उत्तर भारतात दिवाळीला खूप मोठ्या उत्साहात साजरे केले जाते. येथे रांगोळी काढणे, दिवाळीचे दिवे लावणे आणि फटाके फोडणे यासारखे रीतीरिवाज पाळले जातात.
- पश्चिम भारत: पश्चिम भारतात दिवाळीला गरबा आणि डांडिया नृत्य केले जाते.
- पूर्व भारत: पूर्व भारतात दिवाळीला काली पूजा केली जाते.
- दक्षिण भारत: दक्षिण भारतात दिवाळीला थोड्या वेगळ्या पद्धतीने साजरी केली जाते. येथे गोवर्धन पूजा आणि भाई दूज या सणांनाही महत्त्व दिले जाते.
दिवाळी साजरी करण्याचे रीतीरिवाज
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा सण असून, त्याच्या साजऱ्यात अनेक रीतीरिवाज आहेत. या रीतीरिवाजांमध्ये लक्ष्मी पूजन, पटकामिषा, रांगोळी आणि दीपोत्सव हे प्रमुख आहेत.
लक्ष्मी पूजन
लक्ष्मी देवी धन आणि समृद्धीची देवी मानली जाते. दिवाळीच्या दिवशी लक्ष्मी पूजन करून घरात समृद्धी येते असा विश्वास आहे.
- लक्ष्मी पूजनाची तयारी: पूजेसाठी देवीची मूर्ती किंवा प्रतिमा सजवली जाते. देवीला फुले, अक्षता, धूप, दीप आणि नैवेद्य अर्पण केले जाते.
- लक्ष्मी पूजनाचा विधी: पूजा विधी ब्राह्मण किंवा कुटुंबातील वयोवृद्ध व्यक्ती करतो. विधीमध्ये मंत्रोच्चार, आरती आणि प्रार्थना असतात.
पटकामिषा
दिवाळीला फटाके फोडणे हा एक प्रमुख रीतीरिवाज आहे. फटाके फोडून आनंद व्यक्त केला जातो.
- पटके आणि दिवाळीच्या दिवशी करण्यात येणाऱ्या क्रियाकलापांचा आढावा: फटाके फोडण्यासोबतच दिवाळीच्या दिवशी रांगोळी काढणे, दिवाळीचे दिवे लावणे, नवीन कपडे घालणे, मिठाई खाणे आणि नातेवाईकांना भेट देणे हेही महत्त्वाचे क्रियाकलाप आहेत.
रांगोळी
रांगोळी ही रंगीबेरंगी भाच्यांची कला आहे. दिवाळीच्या दिवशी घराच्या दारावर रांगोळी काढून सजावट केली जाते.
- रंगीत रांगोळ्यांची सजावट आणि त्याचे महत्त्व: रांगोळी काढणे हे एक कलात्मक काम आहे आणि ते सकारात्मक ऊर्जा आणते असा विश्वास आहे.
दीपोत्सव
दीपोत्सव म्हणजेच दिव्यांचा उत्सव. दिवाळीच्या दिवशी घरांना दिवाळ्याच्या दिव्यांनी सजवले जाते.
- दिवे लावण्याचे महत्त्व आणि पद्धती: दिवाळीचे दिवे लावणे हा अंधाराला प्रकाशाने हरवण्याचा प्रतीक आहे. दिवे लावून देवी लक्ष्मीला आमंत्रित केले जाते.
दिवाळीचा फराळ: स्वादिष्ट आणि पारंपरिक पदार्थ
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा सण असून, या सणात आपण आपल्या मित्रांसोबत आणि कुटुंबासोबत मिळून अनेक प्रकारचे स्वादिष्ट पदार्थ बनवतो आणि खातो. या पदार्थांनाच आपण फराळ म्हणतो. दिवाळीच्या फराळात लाडू, चकली, करंजी हे काही प्रमुख पदार्थ आहेत.
लाडू, चकली, करंजी
- लाडू: लाडू हे दिवाळीच्या फराळात सर्वात लोकप्रिय पदार्थ आहेत. लाडू विविध प्रकारचे बनवले जातात, जसे की बेसन लाडू, चणेचे लाडू, गुळाचे लाडू इ. लाडू बनवण्यासाठी बेसन, चणा डाळ, गुळ, तूप आणि ड्राय फ्रूट्सचा वापर केला जातो.
- चकली: चकली हे एक कुरकुरीत आणि स्वादिष्ट नाश्ते आहे. चकली बनवण्यासाठी तांदळाचे पीठ, तिखट, मीठ, जिरे आणि तीळ यांचा वापर केला जातो.
- करंजी: करंजी हे एक गोड पदार्थ आहे. करंजी बनवण्यासाठी मैदा, गुळ, कोकोनट आणि ड्राय फ्रूट्सचा वापर केला जातो.
दिवाळीच्या दिवशी बनविण्यात येणारे पारंपारिक जेवण
दिवाळीच्या दिवशी विशेष प्रकारचे जेवण बनवले जाते. या जेवणात मुख्यतः शाकाहारी पदार्थ असतात. यामध्ये पुरण पोळी, भाकरी, चपाती, दही, शेंगदाणे, चिवडा इ. पदार्थ समाविष्ट असतात.
दिवाळीच्या फराळातील काही इतर लोकप्रिय पदार्थ:
- शंकरपाळी: हे एक गोड आणि कुरकुरीत पदार्थ आहे.
- अनारसा: हे एक गोड आणि खारट पदार्थ आहे.
- शेव: हे एक कुरकुरीत आणि तिखट पदार्थ आहे.
- घेवर: हे एक राजस्थानी पदार्थ आहे.
- काजू कतरी: हे एक खूपच स्वादिष्ट आणि महागडे पदार्थ आहे.
दिवाळीच्या फराळाचे महत्त्व:
दिवाळीचा फराळ हा केवळ एक पदार्थ नाही, तर तो आपल्या संस्कृतीचा एक भाग आहे. फराळ बनवणे आणि खाणे हा एक पारंपरिक रीतीरिवाज आहे. फराळ बनवताना कुटुंबातील सर्व सदस्य एकत्र येतात आणि एकमेकांशी संवाद साधतात.
दिवाळीच्या फराळाचे आरोग्यदायी पर्याय:
आजकाल लोक आरोग्याची जास्त काळजी घेत आहेत. म्हणूनच दिवाळीच्या फराळात आपण काही आरोग्यदायी पर्याय निवडू शकतो. जसे की, साखरऐवजी गुळाचा वापर करणे, तेल कमी वापरणे, ड्राय फ्रूट्सचा वापर करणे इ.
दिवाळीचे सांस्कृतिक महत्त्व: एकोप्याची भावना वाढविणारी दिवाळी
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा आणि सर्वात आनंददायी सणांपैकी एक आहे. हा सण केवळ एक धार्मिक उत्सव नाही तर हा एक सांस्कृतिक उत्सव आहे. दिवाळी आपल्याला आपल्या मूळांशी जोडते आणि आपल्याला आपल्या संस्कृतीची ओळख करून देते.
एकोप्याची भावना वाढविणारी दिवाळी
दिवाळीच्या वेळी सर्व धर्म, जात आणि पंथांचे लोक एकत्र येऊन हा सण साजरा करतात. हा सण एकोप्याची भावना वाढवण्याचे काम करतो. दिवाळीच्या दिवशी लोक एकमेकांना भेटतात, मिठाई देवघेतात आणि एकमेकांना शुभेच्छा देतात. यामुळे समाजात एकता आणि बंधुत्व वाढते.
पारंपारिक कलांमधील दिवाळीचे स्थान
दिवाळी हा भारतीय संस्कृतीतील अनेक पारंपारिक कलांशी निगडित आहे. या कलांमध्ये रांगोळी, दिवाळीचे दिवे, फटाके, कपडे बुणणे, मिठाई बनवणे इत्यादींचा समावेश होतो.
- रांगोळी: दिवाळीच्या दिवशी घराच्या दारावर रंगीबेरंगी रांगोळी काढली जाते. रांगोळी काढणे ही एक कलात्मक अभिव्यक्ति आहे.
- दिवाळीचे दिवे: दिवाळीचे दिवे हे मातीचे किंवा काचेचे असतात. हे दिवे लावून घरे सजवली जातात. दिवाळीचे दिवे बनवणे ही एक पारंपरिक कला आहे.
- फटाके: दिवाळीला फटाके फोडणे हा एक लोकप्रिय रीतीरिवाज आहे. फटाके बनवणे ही एक पारंपरिक कला आहे.
- कपडे बुणणे: दिवाळीच्या वेळी नवीन कपडे घालण्याची प्रथा आहे. कपडे बुणणे ही एक पारंपरिक कला आहे.
- मिठाई बनवणे: दिवाळीच्या वेळी विविध प्रकारच्या मिठाई बनवल्या जातात. मिठाई बनवणे ही एक पारंपरिक कला आहे.
पर्यावरणपूरक दिवाळी: निसर्ग आणि उत्सवाचे सुंदर संगम
दिवाळी हा भारतातील सर्वात मोठा आणि आनंददायी सण आहे. हा सण आपल्याला आपल्या मूळांशी जोडतो आणि आपल्याला आपल्या संस्कृतीची ओळख करून देतो. परंतु, आजच्या काळात प्रदूषणाची समस्या वाढत चालली आहे. यामुळे आपल्याला पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्याची गरज आहे.
पर्यावरणाची काळजी घेणारी दिवाळी साजरी करण्याचे उपाय
- फटाके टाळा: फटाके फोडल्याने हवेचे प्रदूषण वाढते आणि ध्वनी प्रदूषण होते. म्हणून दिवाळीच्या दिवशी फटाके टाळणे गरजेचे आहे.
- दिवे लावून सजावट करा: दिवाळीचे दिवे लावून आपण आपले घर सजवू शकतो. दिवाळीचे दिवे लावणे ही एक पारंपरिक पद्धत आहे आणि ती पर्यावरणपूरकही आहे.
- रांगोळी काढा: रांगोळी काढणे ही एक कलात्मक अभिव्यक्ति आहे. आपण रंगीबेरंगी रांगोळी काढून आपले घर सजवू शकतो.
- निसर्गाशी संबंधित खेळ खेळा: आपण दिवाळीच्या दिवशी निसर्गाशी संबंधित खेळ खेळू शकतो, जसे की, झाडे लावा, पक्ष्यांना दाणे घाला, इ.
- पर्यावरणपूरक फटाके: जर तुम्हाला फटाके फोडायचे असतील तर पर्यावरणपूरक फटाके वापरा.
- पर्यावरणाबद्दल जागरूकता वाढवा: आपल्या मित्रांना आणि नातेवाईकांना पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करण्याचे महत्त्व समजावून सांगा.
फटाके टाळण्याचे महत्त्व
फटाके फोडल्याने हवेचे प्रदूषण वाढते, ध्वनी प्रदूषण होते आणि प्राण्यांना त्रास होतो. फटाक्यांमुळे अनेक प्रकारचे रोग होतात, जसे की, दमा, अस्थमा, हृदयाचे आजार इ. म्हणून आपल्याला फटाके टाळून आपल्या स्वतःच्या आरोग्याची आणि पर्यावरणाची काळजी घ्यायला हवी.
उपसंहार
दिवाळी हा एक असा सण आहे जो आपल्याला आपल्या मूळांशी जोडतो आणि आपल्याला आपल्या संस्कृतीची ओळख करून देतो. परंतु, या सणाला पर्यावरणपूरक पद्धतीने साजरा करणे गरजेचे आहे. आपण सर्वजण मिळून पर्यावरणपूरक दिवाळी साजरी करून आपल्या भविष्यातील पिढ्यांसाठी एक स्वच्छ आणि हिरवेगार पर्यावरण तयार करू शकतो.
दिवाळीच्या सणाचा सारांश
दिवाळी हा अंधाराला प्रकाशाने हरवण्याचा, बुराईवर चांगल्याचे विजय मिळवण्याचा आणि नवीन सुरुवातीचा प्रतीक आहे. हा सण कुटुंब आणि मित्रांसोबत एकत्र येण्याचा आणि आनंद साजरा करण्याचा एक उत्सव आहे.
सणाच्या निमित्ताने एकात्मतेचा संदेश
दिवाळीच्या सणाच्या निमित्ताने आपण सर्वजण एकत्र येऊन पर्यावरणाची काळजी घेण्याचा संकल्प करूया. आपण सर्वांनी मिळून एक स्वच्छ आणि हिरवेगार भारत निर्माण करण्यासाठी काम करूया.